معرق یک هنر و یک صنعت است و در دکوراسیون منازل به کاربرده میشود و وسیله ای تزئینی برای آشپزخانه ها می‌باشد. در اصل معرق به معنی چیزی را در کنار هم قرار دادن و وصله کردن تکه های یک چیز است.
مفهوم معرق
مفهوم معرق در زمینه هنر، ایجاد نقش ها و طرح هایی است که از ترکیب چوب های رنگی روی یک سطح شکل می‌گیرد. علاوه بر چوب، معرق کاری بر روی کاشی هم به کاربرده میشود اما بر روی چوب کاربرد بیشتری دارد زیرا چوب شکل پذیر بوده و دارای انعطاف پذیری بیشتری می‌باشد.
شانه باستانی که در بعضی از شهر ها یافت شده یکی از قدیمی ترین آثار معرق روی چوب است و این شانه ها را تاجرانی که به ایران آمده‌اند با خود آورده‌اند اما طرح هایی که بر سطح چوبی این شانه ها نقش بسته است نشان دهنده وجود طرح ها و نقشه ایرانی بر روی آن است. نقاشی معرق یکی از هنرهای زیبا افراد هنرمند است.
عوامل تاثیر گذار بر قیمت معرق
عواملی مانند چوب معرق، ارزش یک کارهنری بی عیب و… بر قیمت یک اثر معرق کاری تاثیر‌‌گذار است. چوب معرق باید خشک باشد اگر چوب به کار گرفته شده در معرق تر باشد به زودی دچار شکستگی و ترک خوردگی میشود. تعداد رنگ هایی که در معرق به کار می‌رود به معنای ظرافت و کار بیشتری است.
تاریخچه معرق کاری
واژه معرق در زمانی که اعراب به ایران حمله کردند یعنی در قرن اول هجری همراه با هزار کلمه وارد ایران شد. قدمت این هنر در ایران به دوران ایران باستان بر می‌گردد. نام قبلی این هنر قبل از اسلام موزائیک بوده که یک اصطلاح ایرانی از ریشه موز می‌باشد و کلماتی مانند موز و موزیک از ریشه موز گرفته شده است. یونانیان باستان برای تزئینات موزه قطعات رنگی چوب، فلزات و سنگ ها را کنار هم می‌گذاشتند و از آن ها بهره می‌بردند که نام این تزئینات را موزائیک گذاشته بودند.
چه کسانی صنعت موزائیک را ادامه دادند؟
هنرمندان صدر مسیحیت صنعت موزائیک سازی را ادامه دادند و در اوایل قرون وسطی به اوج شکوفایی خود رسیدند. نمی‌توان اطلاعات دقیقی از تاریخچه معرق در ایران به دست آورد و دلیل آن هم از بین رفتن آثار چوبی با گذشت زمان است زیرا آثاری نبوده که بیان کننده ریشه این هنر باشد.
در قرن نهم و دهم هجری هنر معرق کاری چوب به نهایت ترقی و پیشرفت خود رسید و تا دوره صفوی در اوج خود بود. معرق کاری در این دوره ها در شهرهایی مانندهرات، سمرقند، اصفهان، یزد، کاشان و آران و بیدگل رواج داشت.
هنر معرق ریشه اش در هنر شرق می‌باشد و در کشور ما سابقه زیادی ندارد. در واقع معرق یکی از رشته های صنایع دستی کشور ایران است که دارای قدمت بیشتری می‌باشد و انسان از هزاران سال پیش برای ایجاد سرپناه و ساخت قایق از آن استفاده می‌کرده است.
برای آشنایی با مسیر حرکت این هنر باید به اولین کارگاه معرق اشاره کرد که در سال 1310 تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تاسیس شد وهمچنین از اساتیدی چون پرویز زابلی، خلیل و علی امامی و… یاد کرد. ابتدا کل فعالیت‌هایی که در آن کارگاه انجام شده منبت کاری بوده و به مرور زمان در کنار آن هنر معرق نیز پای گرفت.
بدین طریق که هنرمندان به وسیله ای به نام کارد مخصوص منبت محل قرار گرفتن نقش ها را روی شی مورد نظرمشخص می‌کردند و مطابق طرح میکنده اند.
اساتید معرق ایران
در طول سالیان متمادی، معرق شکل های مختلفی به خود گرفته است و به کمک اساتید حسن زاده، امیری، شیرانی، نصیری و… رو به ترقی و پیشرفت بوده و روش های ابتکاری در ساخت معرق به کار برده شده است. معرق در ایران در دوره سلجوقیان پیشرفت کرد و متداول شد و از هنر معرق برای تزئین در و پنجره هم استفاده می‌کردند.
سابقه معرق کاری
سابقه معرق کاری درسال 1309 هجری شمسی به اداره کل هنرهای سنتی بر می‌گردد که در آن زمان گرد هم آمدند و مدرسه ای را تاسیس کردند که از گذشته تا به امروز نام های گوناگونی از جمله مدرسه صنایع قدیمه، اداره هنرهای ملی و… نام گذاری شده است.
ابزارهای معرق کاری
- کمان اره
- کمان جمع کن
- چوب
- مشتی
- چسب
- تیغ اره مویی
- گیره معرق کاری
- میز کار و تخته پیشکار
- اره
- پرس دستی
- پیچ دستی
- پیشکار
- تیزک
- سوهان تخت
- سوهان چوب ساب
- رنده دستی
- سنگ نفت
- گاز انبر
- گونیا
- لیسه
- ماشین پرداخت
- صفحه سنگ سمباده
- صفحه پوست بره ای
- صفحه پرداخت
- مته ی دستی
- سرمته
- مداد و متر
- مغارلیسه تیز کن
- میخ ( میخ سایه، میخ کبریتی، میخ سنجاقی)
چوب مناسب معرق کاری
- چوب عناب
- چوب گردو
- چوب نارنج
- چوب زرشک
- چوب شمشاد
- چوب افرا
- چوب ممرز
- چوب توت
- چوب چنار
- چوب گلابی
- چوب اقاقیا
- چوب سنجد
- چوب فوفل
- چوب کیکم
- چوب کنار
- چوب آکاژو
- چوب ساج
- چوب سرخدار
تکنیک های معرق کاری
معرق زمینه رنگ
معرق با زمینه یا فضای خالی از رنگ، و طرح اصلی چوب
معرق زمینه چوب
معرق زمینه چوب به معرقی می‌گویند که در تمام سطح تابلو هم نقش و هم پس زمینه از چوب استفاده شده باشد که معرق کاری روی چوب دارای ارزش هنری زیادتری نسبت به معرق های دیگر می‌باشد.
معرق منبت
پس ازآن که قطعات بریده شد و آن ها را کنار هم گذاشتن به وسیله مغار حالت داده که سطح کار برجسته شود و باید در این روش کار از چوب های 4-3 میلی متری، چوب های 6-7 میلی متری و گاهی اوقات تا 2 سانتی متری استفاده شود.
معرق خاتم
در این نوع از معرق به جای به کار بردن چوب از برش های خاتم استفاده میکنند و بین قطعات را با استفاده از خطوط باریکی از جنس چوب که زه نامیده میشود از قسمت های دیگر تفکیک کرده و گاهی اوقات در این معرق از تلفیق چوب و خاتم استفاده میشود.
معرق برجسته
در این نوع از معرق می‌توان از چوب یا پلی استراستفاده کرد که پس از تمام شدن کار نقش معرق شده نسبت به زمینه کار برآمده و برجسته تر میشود و فرق این نوع کار از معرق برجسته با منبت در این است که دیگر سطح کار توسط مغار منبت نمی‌شود و فقط برجسته است.
مراحل اجرای معرق کاری
1) طرح نقشه
طراح، طرح نقشه را می‌کشد و آن را روی یک تخته سه لایه ای به وسیله چسب فوری می‌چسباند که در کل به این ترکیب مدل می‌گویند.
2) خرد کردن مدل
مدل را باید توسط میخ سایه روی چوب فوفل درز شده نصب کنند و سپس این ترکیب را روی تخته پیشکار قرار داده و به وسیله اره مویی به قطعه های مختلف برش دهید.
3) نصب قطعه های خرد شده
تمام قطعه چوب های خرد شده را با توجه به طرح نقشه روی یک تخته 18 میلی متری، چند لایی یا تخته پیشکار، که یک قطعه نایلون بر روی سطح آن قرار داده و آن را می‌پوشانند، کنارهم قرار می‌دهند و به وسیله میخ سایه به تخته نصب میکنند.
4) دوربری نقشه ها
قسمت هایی از زمینه و نقشه که به صورت قطعه های خرد شده می‌باشند را با برداشتن میخ سایه از روی تخته پیشکار جدا کرده و خطوطی که به نقشه ها مربوط می‌شوند را دور بری میکنند.
5) تهیه و نصب زمینه ی اصلی
تخته سه لایه ای که روی چوب گردو یا فوفل قرار گرفته، بر می‌دارند و قسمتی از زمینه اصلی نمایان می شود. بعد از آن قطعه فوفل یا چوب گردو را در جای خود روی تخته ی پشتکار به وسیله میخ سایه به طور موقت نصب میکنند.
6) انتقال نقش ها بر روی چوب های صنعتی
بعد از انجام مرحله قبل، باقی مانده قطعه های خردشده را که شامل یک قسمت از نقش های اصلی و تخته سه لایه است از چوب فوفل یا چوب گردو که در زیرآن ها قرار دارد جدا میکنند و چوب فوفل را کنار میگذارند و تخته سه لایه نقشه را به عنوان یک طرح یا الگو استفاده میکنند.
با انتخاب کردن رنگ چوب، الگو را بر روی آن قرار می‌دهند و دوربری میکنند و بدین ترتیب مثل نقش مورد نظر را با توجه به نوع و رنگ انتخابی به وجود می آورند و آن را به محل اصلی که در میان زمینه خالی است روی تخته پشتکار قرار
می‌دهند.
7) اتصال نقش ها
بعد ازقرار دادن نقش های رنگی به جای مدل اولیه از سریشم حمرا مایع غلیظ و چسبنده ای تهیه میکنند و توسط انگشت اشاره خود روی تمام شیارها بین نقش ها می‌زنند.
در این مرحله میخ های سایه را از روی نقش ها بر می‌دارند. پس از چسبیدن نقش ها، نایلونی که زیر کار روی تخته پشتکار قرار داده بوده اند را برداشته و نقش های چسبیده شده را برمی‌گردانند و پشت آن ها را با یک سمباده نرم میکنند. سپس چسب هایی را که از میان شیارها به پشتکار رفته است را پاک و سطح آن را تمیز میکنند.
8) پرس کردن
سطح تخته پشتکار را به چسب آغشته میکنند و نقشه ی معرق شده را روی آن می چسبانند و برای اینکه ثابت بماند و تکان نخورد دو میخ سنجاقی در بالا و پایین آن نصب میکنند. سپس یک قطعه نایلون و یک پتوی دولا را روی نقشه ی معرق شده میگذارند. در آخر موارد فوق را در میان دستگاه پرس قرار می‌دهند و آن را تنظیم کرده و تحت فشار قرار می‌دهند.
9) دوربری کناره
بعد از پرس کردن اگر شیء مورد نظر اضلاعی ناصاف و نامنظم داشته باشد برای برطرف کردن آن طول و عرض آن را توسط گونیا صاف و عیب های آن را برطرف میکنند. سپس در میان گیره قرار می‌دهند و اضلاع گونیا شده را رنده میکنند.
10) لیسه زدن و پرداخت مجدد
پس از انجام مراحل قبل، براده های چوب بر صفحه ی شی پراکنده و نامنظم هستند. که به وسیله لیسه جمع آوری می‌شوند و مجدد با سمباده ی شماره 1 سطح شی را صیقل می‌دهند. این عمل را تا مرحله ای ادامه می‌دهند که انگشت بر سطح شی معرق شده تکان بخورد.
11) مرحله کاربرد پلی استر
محیط شی را به وسیله نوار چسب کاغذی به طریقی که 2 یا 3 میلیمتر آن از سطح شی بالاتر قرار گیرد می‌چسبانیم، مخروط پلی استرآماده شده را به طور یکنواخت روی صفحه‌ی مورد نظر می‌ریزند و سپس آن را به وسیله یک شانه کوچک روی تمام سطح پخش میکنند. پس از 24 ساعت پلی استر روی شی خشک شده است. برای نمایان کردن وظاهر ساختن نقش ها از زیر پلی استر سطح آن را به وسیله سمباده ی لرزان که صفحه ی سمباده شماره 40 به آن متصل است می‌سایند و مجددا برای شفافیت بیشتر قشری پلی استر خالص بر سطح آن می‌پاشند که بعد از خشک شدن حباب هایی روی آن ظاهر می‌شوند.
12) آخرین مرحله از پرداخت
به وسیله دستگاه پرداخت که صفحه نمد به آن وصل شده و مواد جلا دهنده را بر سطح کار به کار می‌برند و آن را پرداخت میکنند. برای جلای بیشتر صفحه نمد نرم تری بر سر دستگاه وصل کرده و با استفاده از ماده ی سفید رنگ به نام پل شیری سطح مورد نظر را پرداخت میکنند.
13) کیلر
گر شی معرق کاری شده از کیفیت بالایی برخوردار نباشد، برای حفاظت و زیبایی آن به جای استفاده از پلی استر از کیلر استفاده میشود.
نکته: اشکالی که در اغلب تابلوهای روی چوب پیش می آید انحنا و خمیدگی آن هاست
چوب و رنگ یا لاک به یک اندازه قابلیت جذب رطوبت را ندارند و پس از چندی سطح تابلو تاب بر می‌دارد. روی تابلو که رنگ یا لاک قرار دارد کمتر از قسمت پشت آن که هیچ گونه پوششی ندارد رطوبت را جذب میکنند و در نتیجه منجر به انبساطی نابرابر در دو طرف میشود.
معرق‌کاری از جمله صنایع دستی محبوبی است که اغلب ما با شنیدن نام آن به یاد آثار چوبی زیبایی می‌افتیم که در بناهای تاریخی و نمایشگاه‌ها و فروشگاه‌های هنری دیده‌ایم. اما در واقع آثار معرق علاوه بر چوب با استفاده از مواد دیگری مثل کاشی، فلز، شیشه، سفال و حتی پارچه نیز تولید می‌شوند. “معرق” واژه‌ای عربی‌ست که به معنی رگه، وصله و تکه‌تکه است. علت این نام‌گذاری به شیوه تولید و خلق آثار معرق بازمی‌گردد. در زبان‌های غربی از واژه “موزاییک” برای نامیدن این هنر استفاده میکنند و معادل فارسی معرق کاری نیز واژه “پاره‌چینی” است.
در این هنر اغلب با کنار هم قرار دادن و چیدن منظم قطعات کوچک چوب، کاشی، فلز و… اثر نهایی آماده میشود. در واقع با توجه به تنالیته‌های رنگی مختلف در این قطعات کوچک، متناسب با طرح مورد نظر، سطح کار از این قطعات پر شده و تصویر کاملی ایجاد می‌گردد. در معرق کاری، طرح و الگوی اصلی را بر اساس سایه و روشن و تفاوت‌های رنگی موجود در آن، تفکیک کرده و دقیقا مثل یک پازل به قطعات کوچک و بزرگ مختلفی تقسیم میکنند. قطعات چوب یا کاشی نیز بر اساس همین تقسیم‌بندی‌ها بر جای خود قرار می‌گیرند.
در این هنر از چوب انواع درخت‌ها مثل گلابی، نارنج، چنار، فوفل، آبنوس، بلوط، گردو و… استفاده میکنند. تنوع رنگی و همینطور طرح و بافت این چوب‌ها، دست هنرمند را در ساخت یک اثر معرق‌کاری شده مرغوب باز می‌گذارد. همچنین انواع فلزات، صدف، کانی‌ها، استخوان، چرم و مواد مختلف دیگر نیز در این هنر مورد استفاده قرار می‌گیرند. در دنیای غرب اغلب از کاشی برای تولید آثار معرق بهره می‌بردند و در ایران نیز چوب در کنار کاشی بیشترین کاربرد را در هنر معرق‌کاری داشته است. اما ویژگی بارز در تمام این آثار ظرافت و اصالت موجود در آن‌هاست.
معرق کار
نگاهی به تاریخچه معرق کاری
اگر بخواهیم در سطح جهانی به تاریخچه آن نگاهی بیندازیم، اولین مناطقی که با آن‌ها رو به رو می‌شویم میان‌رودان و مصر باستان است. در این سرزمین‌ها نوعی آثار معرق کوچک و برای مصارف تزئینی ساخته می‌شد که از اولین معرق‌های تولید شده در دنیا محسوب می‌شوند. اما معرق کاری بخش بزرگی از شکوه و پیشرفت خود را مدیون هنرمندان رومی و رومیان است که از این هنر در کنار دیوارنگاری به شکل ماهرانه‌ای برای تزئین بناهای خود استفاده می‌کردند. تولید معرق توسط هنرمندان صدر مسیحیت ادامه پیدا کرد و می‌توان اوایل قرون وسطی و به خصوص آثار خلق شده در سرزمین‌های تحت سلطه امپراطوری بیزانس را اوج شکوفایی هنر معرق‌کاری (موزائیک) دانست.
اما وضعیت معرق کاری در ایران چگونه بود؟
طبق باور برخی از پژوهشگران، معرق کاری یا همان پاره‌چینی از هند به ایران وارد شده و گسترش پیدا کرده است. اما با کاوش‌های صورت گرفته در شهر سوخته واقع در زابل این اعتقاد که این هنر از قبل در این سرزمین‌ها وجود داشته محکم‌تر شد. در این منطقه شانه‌ای کشف شد که گلی با تکه‌های چوب روی آن کار شده و قدمتی بالغ بر 5000 سال دارد.
این شانه که با هنر معرق کاری تزئین شده است چه از نظر شیوه ساخت و چه از نظر نقش و نگار با آثار معرق مناطق دیگر از جمله هند تفاوت اساسی دارد. در سبک هندی زمینه کار یک تکه بوده و از جنس چوب فوفل است. برای ساخت معرق هندی ابتدا طرح به روی چوب منتقل شده و سپس شکل‌ها را برش داده و با تکه‌های مختلف چوب پُر میکنند. اما شانه یافته شده فاقد زمینه یکدستی از چوب فوفل است و قطعات مختلف چوب به صورت جداگانه به هم متصل شده‌اند. همچنین طرح گلی که روی شانه کار شده با نقوش روی سفالینه‌های کشف شده در این منطقه یکی است که این موضوع اصالت و ریشه ایرانی این اثر را نشان می‌دهد.
معرق کاری
تاریخچه معرق کاری در ایران
اما استفاده گسترده‌تر از این هنر را می‌توان در قرن یازده میلادی و دوران حکومت سلجوقیان دید. معرق‌کاری در ایران از زمان حکومت سلجوقی با ساخت کاشی معرق پیشرفت کرد و در طی قرن‌های بعدی کامل‌تر و ظریف‌تر شد. در ابتدا از این هنر برای تزئین سطح میز، بوفه، درب‌ها و… بهره می‌بردند و در اغلب آثار از چوب گلابی، فوفل، توت، سنجد و آبنوس استفاده می‌کردند. بعد از دوران سلجوقیان، هنرمندان معرق کار در ساخت آثار خود به ظرافت و پیچیدگی بیشتری رسیدند.
هنرمندان ایرانی در قرن هشتم هجری موفق شدند قطعات تشکیل‌دهنده آثار معرق را کوچک‌تر کنند و ظرافت و زیبایی بیشتری به آثار خود ببخشند. در دوران صفویه مراکز مهم معرق کاری شهرهای اصفهان، یزد، سمرقند و هرات بودند و مهم‌ترین مرکز این هنر در این دوران اردبیل بود که بعدها با انتقال پایتخت به اصفهان معرق‌کاری نیز مانند سایر صنایع دستی به اصفهان منتقل شده و به رشد و شکوفایی خود ادامه داد.
از بین آثار و بناهای تاریخی مزین به هنر معرق می‌توان به مسجد کبود تبریز، مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، گنبد سبز کرمان، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و… اشاره کرد. قدیمی‌ترین نمونه به جا مانده از به کار گرفتن کاشی معرق در ایران مربوط به قرن هفتم هجری قمری و گنبد سبز کرمان است که سابقه آن به دوره حاکمیت قراختاییان در کرمان (حدود 650 هجری قمری) باز می‌گردد. اما همان طور که اشاره شد انواع مختلفی دارد و آثار معرق با مواد مختلفی ساخته می‌شوند. پس در ادامه به معرفی انواع معرق‌کاری می‌پردازیم.
انواع معرق کاری
انواع معرق کاری
آثار معرق بر اساس مواد اولیه و جنس قطعاتی که از آن استفاده میکنند به انواع مختلفی دسته‌بندی می‌شوند. از بین تمامی این مواد چوب، کاشی، فلز و چرم بیشترین کاربرد و محبوبیت را دارند. گرچه آثار معرق با موادی مثل شیشه، پارچه، سفال و… نیز تولید می‌شوند اما موادی همچون چوب و فلز به دلیل ویژگی‌های خود امکانات بیشتری در اختیار هنرمندان قرار می‌دهند. زمینه اصلی کار در معرق‌کاری اغلب چوب و پلی‌استر است. اما انواع کاشی، سنگ و فلز نیز می‌توانند به عنوان زمینه کار مورد استفاده قرار بگیرند. امروزه از انواع این هنر در دکوراسیون منازل و معماری داخلی و همین طور برای تولید انواع لوازم تزئینی و کاربردی استفاده میشود.
معرق کاری با چوب
معرق کاری چوب
اغلب ما با شنیدن واژه معرق‌کاری به یاد آثار هنری چوبی و میزها و تابلوهایی می‌افتیم که با قطعات کوچک و بزرگ چوبی و با نقش و نگارهای هندسی و اسلیمی تزئین شده‌اند. چنین تصوری از هنر معرق کاری با چوب، نشان‌دهنده قدمت طولانی و کاربرد فراوان آن در سطح جامعه است. معرق کاری با چوب در کنار کاشی یکی از متداول‌ترین انواع هنر معرق در طول تاریخ بوده‌اند و در بسیاری از خانه‌ها و بناهای تاریخی به کار گرفته می‌شدند.
در هنر معرق با چوب از قطعات کوچک چوبی که با دقت و ظرافت بسیار زیادی برش خورده‌اند، استفاده میکنند. این تکه‌های کوچک چوب دقیقا مثل قطعات مختلف یک پازل در کنار یکدیگر قرار گرفته و به خوبی جفت‌وجور می‌شوند تا اثر نهایی آماده شود. در آثار معرق نباید هیچ گونه شکاف و درزی وجود داشته باشد و تمامی تکه‌ها باید به خوبی در کنار هم قرار بگیرند. مناسب‌ترین نوع چوب برای معرق‌کاری، چوب‌های دارای بافت متراکم و محکم هستند که فاقد رگه و گره‌اند. چوبی که در هنر معرق کاری به کار برده میشود باید کاملا خشک باشد تا به مرور زمان تغییر شکل نداد‌ه و استحکام خود را حفظ کند.
نقوش آثار معرق چوبی با استفاده از رنگ طبیعی چوب‌ها و تنوع رنگی و بافتی‌ای که چوب‌های مختلف در اختیار هنرمند قرار می‌دهند، شکل می‌گیرد. چوب‌هایی مثل فوفل، نارنج، عناب، گردو، راش، گلابی، سنجد، زبان‌گنجشک و… بیشترین کاربرد را در هنر معرق‌کاری دارند. همینطور ممکن است هنرمند در کار خود از مواد دیگری مثل صدف، عاج، استخوان، مس، خاتم، برنج و… نیز استفاده کرده و طبق سلیقه خود این مواد را با چوب ترکیب کند. با ترکیب همین مواد گوناگون و تلفیق با سایر صنایع دستی چوبی، شاخه‌های دیگری از هنر معرق‌کاری همچون معرق‌منبت، معرق‌مشبک، معرق‌خاتم و معرق‌گره نیز پدید آمده است.
معرق کاری با کاشی شکسته
معرق کاری با کاشی
بخش بزرگی از آثار معرق به جا مانده در ایران و همینطور در مناطقی که تحت حاکمیت امپراطوری بیزانس بودند از کاشی معرق تشکیل شده که زیبایی و جذابیت وصف‌ناپذیری به بناهای تاریخی این مناطق داده است. همانطور که اشاره کردیم، قدیمی‌ترین نمونه کاشی معرق در ایران گنبد سبز کرمان است که حدود قرن هفتم هجری ساخته شده. در اروپا و سایر کشورهای خاورمیانه نیز می‌توان نمونه‌های بسیاری از کاشی معرق در بناهای تاریخی، مساجد، کلیساها و… مشاهده کرد. هنرمندان رومی معرق کاری با کاشی را همپایه دیوارنگاری به کار می‌بردند و به شکل گسترده‌ای از این هنر استفاده می‌کردند.
در معرق کاری با کاشی از قطعات بریده شده و کوچک کاشی برای ایجاد نقوش استفاده میکنند. در این روش تکه‌های کوچک کاشی با انبرهای مخصوصی برش خورده و متناسب با طرح مورد نظر در کنار هم قرار می‌گیرند. نقوش هندسی و اسلیمی بیشترین کاربرد را در هنر کاشی معرق داشته‌اند. البته امروز از نقش‌ها و طرح‌های متنوعی در این هنر استفاده میکنند. تنوع رنگی بالا یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های معرق کاری با کاشی است. در این هنر از موادی مثل کاشی، موزائیک، سرامیک، ظروف چینی و آینه استفاده میکنند. زمینه آثار معرق کاشی نیز می‌تواند از چوب تا سنگ، فلز و سفال متغیر باشد. انتخاب زمینه مناسب به عوامل مختلفی مثل ابعاد کار، نقوش انتخاب شده، شرایط بنای مورد نظر و… بستگی دارد.
امروزه از هنر معرق کاری با کاشی در دکوراسیون داخلی منازل، ساخت تابلوهای تزئینی، آبنما، ظروف دکوری و البته برای تزئین مساجد و نمای بسیاری از ساختمان‌ها استفاده میکنند. ترکیب هنری هزاران ساله مثل معرق‌کاری با ساختمان‌ها و مواد و مصالح امروزی می‌تواند مناظر خیره‌کننده و شگفت‌انگیزی خلق کند که نظیرش را هر جایی نمی‌توان دید.
معرق‌کاری روی فلز
معرق کاری با فلز
یکی دیگر از شاخه‌های هنر معرق کاری که از محبوبیت بالایی نیز برخوردار است، معرق کاری با فلز است. در این نوع از معرق کاری از انواع مختلف فلز مثل مس استفاده میشود. در واقع شیوه تولید و ساخت آثار معرق فلزی به طور کلی مانند معرق چوب و کاشی است و تنها در نوع مواد اولیه و برخی ابزارها تفاوت‌هایی دارند. مثلا برای برش صفحات فلزی و کوچک کردن تکه‌های فلز از اره‌های مخصوص برش فلز استفاده میشود. همین طور ممکن است فلزاتی مثل مس که در اثر مجاورت با هوا اکسید می‌شوند به موادی مثل کیلر آغشته شوند تا از تغییر رنگ آن‌ها جلوگیری شود. امروزه از هنر معرق کاری با فلز در ساخت تابلوهای هنری و تزئینی، انواع ظروف زینتی، میز و صندلی و انواع لوازم کاربردی و تزئینی دیگر استفاده میکنند.
معرق‌کاری روی چرم
معرق کاری با چرم
معرق کاری با چرم یکی دیگر از شاخه‌های هنر معرق کاری‌ست که زیرمجموعه چرم دوزی نیز محسوب میشود. در این هنر ارزشمند، قطعات برش خورده چرم متناسب با طرح و الگوی مورد نظر کنار یکدیگر قرار گرفته و تصویر کاملی ایجاد میکنند. در این هنر بر اساس طرح و نقش تعیین شده از چرم‌ها و نخ‌های مختلفی با رنگ‌های گوناگون استفاده میشود. هنر معرق کاری با چرم در ساخت مبلمان، تابلوهای هنری، کیف و کفش، جلد کتاب، انواع اکسسوری مثل گوشواره، گردنبند، دستبند و… به کار برده میشود.
اغلب آثار معرق چرمی دارای نقوش هندسی و اسلیمی، گل و مرغ، مینیاتوری، ختایی و طرح‌های طبیعی هستند که متاثر از درختان، گل‌ها، حیوانات و به طور کلی طبیعت شکل می‌گیرند. همچنین اغلب هنرمندان برای تولید این محصولات از چرم گاوی و چرم بزی استفاده میکنند. البته نوع چرم به عوامل مختلفی مثل ساختار الگو، تجربه و سلیقه هنرمند، دسترسی به مواد اولیه و… بستگی دارد. معرق چرمی نیز مانند انواع دیگر هنر معرق کاری از سابقه طولانی و درخشانی در کشور ما برخوردار است.
ابزرا معرق‌کاری
مهم‌ترین ابزار مورد نیاز برای معرق کاری
دقیقا مانند هر صنایع دستی و هنر دیگری برای ساخت و تولید آثار معرق نیز به ابزار و لوازم خاصی نیاز داریم. لوازم مورد استفاده در کارگاه‌های مختلف ممکن است با هم تفاوت‌هایی داشته باشند. که این موضوع به تجربه، شیوه کار، نوع معرق کاری و جنس زمینه کار برمی‌گردد. اما به طور کلی برخی از ابزارهای کاربردی و ضروری در این هنر شامل موارد زیر میشود:
- مواد اولیه ( چوب، کاشی، فلز، چرم، صدف، استخوان، شیشه و…)
- تیغه اره مویی ( نوع تیغه به نوع مواد اولیه بستگی دارد)
- کمان اره
- کمان جمع‌کن
- میز کار
- تخته پیشکار
- گیره معرق کاری
- فرز
- رنده دستی
- کاتر
- آچار مشتی
- چسب
- لیسه
- دستگاه پولیش
- سنباده
- کمپرسور
- پلی استر
- رزین
- میخ
صنایع دستی معرق
فرایند اجرای هنر معرق کاری
معرق کاری نیز مانند بسیاری از صنایع دستی و هنرهای سنتی به مهارت و دقت بالایی نیاز دارد. انجام برش‌های منظم و ظریف بدون تمرین‌های مکرر و کسب مهارت و تجربه کافی امکان‌پذیر نیست. اما با کمی صبر و حوصله می‌توان انواع تکنیک‌های معرق کاری را آموخت و به تولید محصولات متنوعی مشغول شد. در ادامه فرایند ساخت یک اثر معرق را شرح می‌دهیم تا کمی بیشتر با این هنر ارزشمند آشنا شوید.
انتخاب طرح
در مرحله اول باید طرح مورد نظر را تعیین کنیم. این طرح می‌تواند هندسی، اسلیمی یا نقوشی مثل گیاهان و حیوانات و… باشد. همچنین خطوط نستعلیق و دیگر خط‌های زبان فارسی نیز به عنوان طرح معرق کاری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
ساخت الگو
برای تهیه الگو ابتدا باید طرح را روی یک تخته سه‌لایی بچسبانیم. ابعاد تخته سه‌لایی و طرح ما باید یکسان باشد.
خرد کردن الگو
حالا کافی‌ست بر اساس طرح مورد نظر، الگو به قطعات مختلف خرد شود تا در ادامه این قطعات کوچک چوب را که بر اساس طرح ما برش خورده‌اند روی چوب‌های مختلف نصب کرده و به کمک این الگوها برش‌های لازم را انجام دهیم.
میز معرق
نصب الگو بر چوب
پس از اینکه چوب مناسب برای اثر معرق خود را انتخاب کردیم، باید الگوها را به آن نصب کنیم و برای برش آماده شویم. نصب الگو به چوب به روش‌های گوناگونی مثل استفاده از چسب چوب، چسب دو رو، میخ سایه و گاهی چسب قطره‌ای انجام میشود. بعد از اینکه الگو به چوب مورد نظر متصل شد برش‌کاری آغاز میشود. این مرحله باید با نهایت دقت و حوصله انجام شود. چرا که با هر بار برش‌کاری مقداری از چوب الگو نیز بریده میشود. پس نمی‌توان برای دفعات زیادی از یک الگو استفاده کرد. بعد از این که برش‌های لازم انجام شد، الگو را از چوب جدا می‌کنیم. اگر از مقدار مناسبی چسب جهت نصب الگو بر چوب استفاده کرده باشیم، الگو و چوب به راحتی از یکدیگر جدا می‌شوند. گفتنی نیست که هر چه الگوی ما دقیق‌تر و حرفه‌ای‌تر باشد، چوبی که برش خورده نیز منظم‌تر و دقیق‌تر خواهد بود.
چسباندن قطعات بریده شده بر زمینه کار
در این مرحله تمامی قطعات مورد نیاز برش خورده‌اند و فقط کافی است در کنار یکدیگر قرار بگیرند. این تکه‌های کوچک باید با دقت زیادی روی یک زمینه چسبانده شوند. برای این کار می‌توان از چسب چوب استفاده کرد. به این صورت که زیر قطعات بریده شده را چسب چوب می‌زنیم و با توجه به طرح دقیقا سر جای خودشان می‌چسبانیم.
پرس و پرداخت نهایی
بعد از این که قطعات کوچک چوب به خوبی به زمینه چسبیدند، با استفاده از نوعی خمیر، فواصل بین این قطعات را پر می‌کنیم تا اثر نهایی یکدست شود. در مراحل بعد سنباده‌کاری، پرس و پرداخت نهایی کار انجام میشود. اثر معرق نهایی باید جلا خورده تا به مرور زمان دچار فرسودگی نشده و بتوان به راحتی آن را تمیز کرد.
در یک نگاه کلی، انواع دیگر معرق کاری نیز تقریبا به همین صورت ساخته می‌شوند. البته که تفاوت‌های ریز و درشت بسیاری در فرایند تولید انواع آثار معرق کاری وجود دارد. که این تفاوت‌ها به مواد اولیه، زمینه کار، ساختار طرح و عوامل مختلف دیگر بستگی دارد.
تفاوت معرق کاری و منبت کاری
آثار منبت دارای حجم بوده. یعنی در این هنر، کنده‌کاری صورت می‌گیرد. در هنر معرق کاری اما اثر نهایی با چیدن قطعات کوچک در کنار هم شکل می‌گیرد و خبری از کنده‌کاری بر زمینه نیست. در واقع در هنر منبت کاری هنرمند با حجم و برجستگی‌ها و فرورفتگی‌های اثر سر و کار دارد. در صورتی که تمرکز اصلی معرق کاری بر سطح است. البته این فقط یکی از تفاوت‌های اساسی هنر منبت کاری با معرق کاری است.
