روش تدریس یکی از مهم‌ترین جنبه‌های مربوط به آموزش و یادگیری است. اهمیت روش تدریس معلم یا استاد در آن است که تعیین‌کنندۀ فعالیت‌ها، ابزارها و زمانبندی مورد نیاز برای آموزش یک مبحث است. انتخاب روشهای مناسب برای تدریس برای هر پایه و هر درس، تأثیر فوق‌العاده‌ای بر روی کیفیت تدریس معلم و میزان یادگیری دانش‌آموزان دارد.
در این مقاله در مورد انواع روش تدریس صحبت خواهیم کرد. در صورتی که به عنوان مدرس فعالیت می‌کنید، این مقاله به شما کمک خواهد کرد تا با انواع روش تدریس، مزایا و محدودیت‌های هر یک از آن‌ها آشنا شوید.
قبل از بررسی دسته‌بندی‌های مختلف روش تدریس و مزایا و شیوه‌های استفاده از این روش‌ها، ابتدا باید با تعریف دقیق روش تدریس آشنا شویم.
روش تدریس در واقع مجموعه‌ای از اصول، فعالیت‌های آموزشی و روشهای مدیریتی است که معلم برای دستیابی به اهداف یاددهی-یادگیری در کلاس درس خود به کار می‌گیرد.
این تدابیر، اصول و راهبردها، بر اساس مقطع و پایۀ تحصیلی، ماهیت و موضوع درس، شرایط مختلف فرهنگی و اجتماعی، امکانات مدرسه، جمعیت کلاس، باورهای معلم و دانش‌آموزان و بسیاری موارد دیگر تعیین می‌شوند.
برای مثال، دانش‌آموزان پایۀ اول ابتدایی دارای ویژگی‌های شناختی، عاطفی، زبانی و فیزیکی خاص خود هستند. بنابراین روش تدریس کلاس اول ابتدایی باید کاملا متفاوت از روش تدریس سایر مقاطع و پایه‌ها در نظر گرفته شود. معلمان این پایه نیز لازم است که روحیاتی خاص و متفاوت با سایر معلمان داشته باشند.
همان طور که در مقدمۀ مقاله نیز اشاره شد، یکی از مهم‌ترین موضوعات مربوط به تدریس، انتخاب روش تدریس یا روش آموزش مناسب است.
انتخاب روش تدریس، به عنوان بخشی از مراحل نوشتن طرح درس. شامل انتخاب فعالیت‌ها، ابزارها و وسایل کمک آموزشی، زمان مورد نیاز برای اجرای هر فعالیت و غیره است.
روشهای تدریس را می‌توان به چهار دستۀ کلی تقسیم کرد، که عبارتند از:
در ادامۀ این بخش، به بررسی این چهار دسته و روشهای تدریسی که در این دسته‌ها قرار می‌گیرند، می‌پردازیم. همچنین نحوۀ اجرا، مزایا و محدودیت‌های هر روش را نیز تا حد امکان بیان می‌کنیم.
روشهای تدریس مبتنی بر انتقال مستقیم یکی از روشهای سنتی در فرآیند یاددهی و یادگیری هستند. در این دسته، می‌توان سه روش آموزش مهم را در نظر گرفت، که در ادامه به بررسی ویژگی‌ها، مزایا و محدودیت‌های هر روش می‌پردازیم.
روش یادسپاری یکی از روش هاي آموزشی بسیار قدیمی است. در این روش، به خاطر سپردن مطالب، تکرار آن‌ها توسط دانش‌آموزان و پرورش قدرت ذهن و حافظه، هدف اصلی تدریس است. معلم مفاهیم را به صورت شفاهی یا کتبی ارائه می‌کند و تکرار و حفظ کردن این مطالب بر عهدۀ دانش‌آموزان است.
روش تدریس یادسپاری، به خصوص در درس‌هایی مانند زبان، تاریخ و ادبیات قابل استفاده است. همچنین باعث تقویت و فعال نگه داشتن حافظه می‌شود. به صورت فردی و گروهی نیز قابل اجرا است. بنابراین در کلاس‌های خصوصی نیز می‌توانید از این روش استفاده کنید.
از محدودیت‌های روش یادسپاری، این است که قدرت تفکر، تجزیه و تحلیل و خلاقیت دانش‌آموز را تقویت نمی‌کند. پاداش و تنبیه از عوامل ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان، در این روش است. روابط معلم و شاگرد بسیار رسمی و بر اساس احترام و ترس بنا می‌شود.
در روش آموزش به شیوۀ سخنرانی، همان طور که از نامش پیداست، معلم مطالب درسی را در قالب سخنرانی ارائه می‌دهد.
برای اجرای این روش، آموزگار باید مقدمه‌ای را برای سخنرانی خود تهیه کند تا توجه دانش‌آموزان را جلب کرده و در آن‌ها ایجاد انگیزه کند. سپس محتوای مورد نظر خود را ارائه دهد. در نهایت با یک جمع‌بندی مناسب، سخنرانی خود را به پایان برساند.
روش آموزش نمایش علمی، که تحت عنوان روش تدریس نمایشی نیز شناخته می‌شود. بر دیدن، مشاهده و لمس کردن استوار است. معلم در این روش می‌تواند مفاهیم داخل کتاب را به صورت قابل مشاهده و ملموس به دانش‌آموزان نشان دهد.
برای اجرای روش یاددهی نمایشی، ابتدا باید ابزارهای لازم را تهیه کرد، سپس مقدمه‌ای را به دانش‌آموزان ارائه داد و در نهایت نمایش مورد نظر را اجرا کرده و ارزشیابی‌های لازم را به عمل آورد.
از مزایای روش یاددهی نمایش علمی، می‌توان به عملی بودن آن و کسب تجارب مستقیم از سوی دانش‌آموزان، فعال بودن و مشارکت همیشگی آن‌ها اشاره کرد.
این روش به دلیل نیاز امکانات و تجهیزات آموزشی می‌تواند پر هزینه باشد. در کلاس‌های پر جمعیت قابل اجرا نیست و تفکر سطح بالا مانند خلاقیت را تقویت نمی‌کند.
روش تدریس مبتنی بر تعامل در موقعیت‌های مختلف و با توجه به محتوا، جمعیت و امکانات کلاس، به شیوه‌های مختلفی اجرا می‌شود، روشهای پرسش و پاسخ، ایفای نقش (Role Play)، بحث گروهی و یادگیری مشارکتی در این دسته قرار می‌گیرند. در ادامه، توضیحاتی را در مورد هر روش ارائه می‌کنیم.
نام دیگر روش تدریس پرسش و پاسخ، روش سقراطی است. در این شیوه، معلم با ارائۀ سؤالات متعدد، کنجکاوی دانش‌آموزان را تحریک کرده و آن‌ها را به تفکر در مورد مفاهیم جدید تشویق می‌کند.
استفاده از این روش باعث تقویت اعتماد به نفس، ایجاد انگیزه برای مطالعه و تحقیق، تقویت تفکر خلاق و افزایش مشارکت در فعالیت‌های گروهی می‌شود. همچنین به امکانات و هزینه‌های بالا نیاز ندارد.
در این روش، یک یا چند دانش‌آموز بر اساس سناریویی که معلم از قبل آماده کرده است، نقش‌هایی را متناسب با علایق خود انتخاب می‌کنند. سپس با نظارت معلم و مشارکت سایر همکلاسی‌ها، موضوع مورد نظر را به صورت نمایش اجرا می‌کنند.
یکی از مزایای روش تدریس ایفای نقش این است که دانش‌آموزان موضوعی را که آموخته‌اند بلافاصله در دنیای واقعی و در موقعیت‌های مختلف به کار می‌گیرند. در این روش احساسات دانش‌آموزان به طور کامل درگیر یادگیری می‌شود و این امر منجر به عمیق‌تر و ماندگارتر شدن آموختهها خواهد شد.
روش ایفای نقش برای اهداف پیچیدۀ آموزشی مناسب نیست، ضمن این که به دلیل جنبۀ نمایشی و هنری آن، به عنوان یک روش آموزش جدی تلقی نمی‌شود. همچنین روش ایفای نقش به اجرای درست، صرف وقت کافی و تهیه و تدارکات نیاز داشته و انجام آن وقت‌گیر است.
در این روش، دانش‌آموزان در مورد موضوع درس، به گفتگو و تبادل نظر می‌پردازند. برای اجرای روش تدریس بحث گروهی، ابتدا باید موضوع مورد نظر را انتخاب کنید. سپس انگیزه‌های لازم برای شرکت در بحث را در دانش‌آموزان ایجاد کنید.
در مرحلۀ بعد نوبت به تعیین اعضای گروه، سرگروه‌ها و تعیین قوانین بحث و اجرای آن می‌رسد. در پایان نیز لازم است یک ارزیابی از صحبت‌های ارائه شده انجام شود و نکات ضروری را به دانش‌آموزان منتقل کنید.
سهیم شدن دانش‌آموزان در تجربیات یکدیگر، تقویت حس همکاری، اعتماد به نفس و روحیه نقدپذیری، تقویت قدرت مدیریت، رهبری و استدلال و ایجاد فرصت ارزیابی افراد از خود از جمله مزایای روش آموزش بحث گروهی است.
در این روش معلم، دانش‌آموزان به گروه‌هایی تقسیم‌بندی می‌کند که در هر گروه ترکیبی از دانش‌آموزان قوی، متوسط و ضعیف قرار می‌گیرند. دانش‌آموزان به صورت مشارکتی فعالیت‌ها را انجام می‌دهند و پاداش‌های کسب شده نیز به تمامی اعضای کروه تعلق دارد.
مهم‌ترین مزایای روش آموزش مشارکتی، ایجاد فرصت‌های برابر یادگیری و تقویت مهارت همکاری و روابط اجتماعی دانش‌آموزان است.
روش تدریس مسأله محور، یکی از روشهای نوین تدریس است که در آن معلم به جای انتقال اطلاعات، تلاش می‌کند تا با ایجاد یک سؤال یا موقعیت جدید، دانش‌آموزان را وادار به تفکر و پژوهش کند.
روش آموزش گردش علمی، روش آموزش آزمایشگاهی، روش آموزش اکتشافی و روش کاوشگری و واحد محور، نمونه‌هایی از روش یاددهی مسأله محور هستند. در این بخش سه مورد اول را به دلیل کاربردی‌تر بودن آن‌ها بررسی می‌کنیم.
یکی از روشهای رایج برای آموزش مباحث درسی، به خصوص در مورد درسی مانند علوم، روش تدریس گردش علمی است.
گردش علمی در واقع یک فعالیت آموزشی است که در خارج از محیط مدرسه و با همراهی معلم صورت می‌گیرد، مانند بازدید از یک کارخانه و مشاهدۀ مراحل تهیۀ یک محصول، بازدید از موزه و مواردی از این قبیل.
در روش تدریس آزمایشگاهی، معلم تلاش می‌کند شرایطی را فراهم کند تا دانش‌آموزان از ظریق انجام آزمایش، مفاهیم درس را فرا بگیرند. در واقع در این روش معلم نقش هدایت‌گر و تسهیل‌کننده را دارد و مسئولیت اصلی یادگیری با خود دانش‌آموزان است.
در این روش چون یادگیری با استفاده از تجربیات مستقیم حاصل می‌شود بسیار ماندگارتر خواهد بود. ضمن اینکه باعث افزایش انگیزه و اعتماد به نفس در دانش‌آموزان می‌شود.
یکی از مشکلات روش تدریس آزمایشگاهی نیاز به وسایل و امکانات زیاد است. همچنین بسیاری از معلمان ممکن است تجربۀ کافی برای استفاده از این روش را نداشته باشند.
در روش تدریس اکتشافی معلم دانش‌آموزان را تشویق می‌کند تا با محیط خود به تعامل بپردازند و با تحقیق، تفکر و دستکاری اشیا، روابط بین پدیده‌ها را کشف کنند و به جای حفظ اطلاعات، به درک درستی از موضوع برسند.
در این روش معلم باید ابتدا اصول و روشهای حل مسأله را با کمک روش تدریس سخنرانی به شاگردان آموزش داده باشد. پس از آن یک موقعیت سؤال برانگیز برای آن‌ها طراحی می‌شود. این موقعیت از طریق معلم به دانش‌آموزان ارائه شود. سپس نوبت به شاگردان می‌رسد تا اطلاعات را تحلیل کرده و روابط را کشف کنند. در نهایت معلم دستاوردهای دانش‌آموزان را بررسی می‌کند و راهنمایی‌های لازم را ارائه می‌دهد.
استفاده از این روش باعث می‌شود که موضوعات درسی قابل فهم‌تر شوند و دانش‌آموزان به سطوح بالاتر دانش دست پیدا کنند. اما به طور کلی استفاده از روش اکتشافی برای دانش‌آموزان مقاطع پایین مانند ابتدایی و متوسطه اول چندان کاربردی نیست. چرا که آن‌ها به تنهایی نمی‌توانند به کشف دانش بپردازند.
روش آموزش انفرادی، یکی از روشهای تدریس دانش‌آموز-محور است که البته صرفا به معنای تدریس خصوصی و آموزش توسط یک معلم به یک دانش‌آموز نیست. بلکه به این معناست که پیشرفت درسی شاگرد بر اساس میزان توانایی و سرعت یادگیری او صورت می‌گیرد.
اهداف اصلی این روش، استقلال در یادگیری، عادت به مطالعه، خودکنترلی و خودارزیابی است. آموزش انفرادی ممکن است به روشهای مختلفی اجرا شود. اما مهم‌ترین روش‌هایی که در این دسته قرار می‌گیرند عبارتند از:
در این روش آموزش یک مبحث تا حدی ادامه داده می‌شود که شاگرد در آن مبحث به تسلط کامل برسد. در غیر این صورت مبحث جدید آغاز نخواهد شد.
روش تدریس خصوصی در تمام سطوح درسی و مقاطع تحصیلی قابل استفاده است. این روش بیشتر برای دانش‌آموزانی مناسبی است که در روشهای تدریس گروهی نمی‌توانند یادگیری قابل قبولی داشته باشند. البته بسیاری از شاگردان تیزهوش نیز برای قبولی در آزمون‌های خاص مانند نمونه دولتی، تیزهوشان، کنکور سراسری و غیره نیز از روش آموزش خصوصی استفاده می‌کنند.
در این روش، مواد آموزشی به گام‌ها و فعالیت‌های کوچکتری تقسیم می‌شود و به دانش‌آموز ارائه می‌شود.
معلم در این روش تلاش می‌کند تا دانش‌آموزان مشارکت فعالی در یادگیری داشته باشند. همچنین بعد از انجام هر فعالیت، با استفاده از روشهای ارزشیابی دانش‌آموزان، فورا بازخوردهای لازم ارائه می‌شود. گام‌ها باید بسیار کوتاه باشند و شاگرد تمامی مراحل را طی کند. همچنین هدف اصلی در طراحی گام‌ها باید یادگیری در حد فهم باشد نه در حد حفظ کردن.
آموزش به وسیلۀ رایانه در واقع همان آموزش برنامه‌ای است، با این تفاوت که در آموزش برنامه‌ای، گام‌ها و مراحل آموزش توسط معلم و روی برگه‌های چاپی در اختیار شاگرد قرار می‌گیرد. اما در آموزش رایانه‌ای، این مراحل توسط رایانه یا سایر دستگاه‌ها و تکنولوژی‌های آموزشی به شاگرد ارائه می‌شود.
بسیاری از دانشمندان حوزۀ آموزش و برنامه‌ریزی معتقدند که این روش به دلیل توجه به تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان و ساختار دقیق و منظمی که دارد، به زمان کمتری برای آموزش نیاز دارد و بسیار مؤثرتر از سایر روشهای سنتی است.
از معایب این روش می‌توان به عدم ارتباط شاگردان با یکدیگر اشاره کرد. ضمن این که بازدهی این روش در مقاطع دانشگاهی بیشتر از مقطع متوسطه و ابتدایی است.
