مقدمه
امروزه فضای مجازی، شبکه‌ها، ماهواره‌ها، سایت‌ها، اینترنت و تلفن‌های همراه هر کدام راه جدید ارتباطی هستند که مورد استفاده عموم مردم خصوصاً نسل جوان قرار دارند. صاحبان انواع عقاید و افکار برای ارتباط گرفتن با دیگران و تاثیرگذاردن بر فکر و ذهن افراد، از این رسانه استفاده می‌کنند. فضای مجازی می‌تواند به‌عنوان یک فرصت مغتنم برای ترویج و گسترش معارف دینی و اسلامی مورد استفاده قرار گیرد. کارشناسان حوزه دین نیز، می‌توانند با تولیدات مناسب خود، خوراک فکری و فرهنگی لازم را تهیه کرده و قبل از اشاعه مطالب انحرافی و اثرگذاری آن بر روی اقشار مختلف جامعه، ارائه کنند. در این مقاله مواردی از ترویج معارف دینی و همچنین اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر را، به‌عنوان دو راهکار تبیین معارف الهی در فضای مجازی نام می‌بریم.
راهکارهای تبلیغ و ترویج معارف الهی در فضای مجازی
فضای مجازی را می‌توان به منزله زبان رایج افراد در این عصر دانست که بستری را آماده می‌کند که بتوان اطلاعات را به دیگران از طریق آن منتقل کرد. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ» “ما هیچ پیامبری را، جز به زبان قومش، نفرستادیم.” (سوره ابراهیم – آیه ۴) شاید بسیاری از مردم خصوصا نسل جوان، اهل کتاب، حوزه، درس و بحث نباشند ولی غالبا اهل فضای مجازی هستند و بدون شک فرصت استفاده از این فضا، غنیمت بزرگی است که باید در استفاده از آن تعجیل کرد. چنانچه از امام علی (علیه‌السلام) روایت شده است: «بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَكُونَ غُصَّةً؛ از فرصتها پیش از آنکه غصه بخورید بهره بگیرید.» (نهج‌البلاغه، نامه۳۱) آیت الله جوادی آملی نیز به متولیان فضای مجازی توصیه کرده‌اند که بیشترین پیام را در این فضا منتقل کنید، بر سرعتتان بیفزایید و این نظام را با هنر دینی‌تان به سمت پیشرفت بکشانید. مردم هم می‌شنوند چرا که خداوند ما را با ظرف خالی عقل خلق نکرده است. همانگونه که یک کودک به صدای مادر خود توجه می‌کند، خاصیت انسان‌ها نیز این است که به حقیقت‌های عالم و سخنان انبیا که در این راستاست توجه می‌کنند و ما فقط باید این مطالب را نشر دهیم. (مشرق، ۱۳۹۴)
ایجاد هویت شبکه‌ای، امکان توزیع محتوا و دریافت بازخورد آنها در هر زمان و مکان، گسترش ارتباطات میان افراد گوناگون، تعاملی و شبکه‌ای شدن حوزه رسانه‌ای، تولید محتوا به وسیله کاربر و تقریباً رایگان شدن آن، از ویژگی‌های فضای مجازی است. با توجه به این ویژگی‌ها، غافل شدن از این ظرفیت در زمینه تبلیغات دینی، می‌تواند این فرصت را به تهدید تبدیل کند و به همین دلیل، باید مبلغان دینی با ورود عالمانه، این فضا را به ابزاری برای تبلیغ دین مبدل سازند. (قیصریان، ۱۳۹۳، ص ۱۴۱) اگر کاربران با آگاهی لازم سراغ این فضا بروند، به دلیل ماهیت فرازمانی و فرامکانی آن، می‌توانند معارف الهی را به دست افراد در گوشه و کنار جهان، برسانند. در ادامه به قابلیتهای این فضا در تبلیغ معارف الهی و ترویج دین اشاره می‌کنیم.
۱ . جلب مخاطب
از آنجا که نسل جوان با چنین فضایی بسیار مأنوس شده و بیشتر اطلاعات خود را از این فضا کسب می‌کند، برای آنکه بتوانیم با آنها ارتباط بگیریم، باید از این ابزار بطور خاص استفاده کرد. (کیهان به نقل از قرائتی،۹۴)
فضای مجازی به‌عنوان یک ابزار در دسترس همه و به‌ویژه جوانان است. ابزاری که عکس، فیلم، صوت، متن و همه نوع محتوایی در آن به‌سادگی امکان ارسال و استفاده دارد. لذا ما نیز باید از آن به‌تناسب نیاز بهره ببریم. چنانچه برای مقاصد الهی از این ابزار استفاده شود، قطعاً حضور باطل در این فضا کم‌رنگ‌تر دیده خواهد شد.
در این فضا امکان گفتگو میان جوامع و فرهنگ‌هاي بشري گوناگون، ادیان مختلف و تقریب میان مذاهب فراهم شده و امكان بيان انديشهها و رقابت افكار و سلايق و شكل‌گيري خرد جمعي و تقویت آن محقق شده است. در فضاي مجازی برخوردهای رو در رو کمتر و در نتیجه صميميت بیشتری دیده می‌شود، لذا افراد به مطالبی که در این فضا می‌بینند اعتماد بیشتری می‌کنند. همچنین به دلیل سهولت دستیابی به منابع، بانک‌های اطلاعاتی، کتابخانه‌های دیجیتال و جستجو در میان آنها، انجام پژوهش‌های مختلف دینی و انتشار نتایج آن بسیار ساده‌تر شده است.
خدمات آموزش مجازی که از طریق این فضا صورت می‌گیرد این امکان را ایجاد می‌کند که بر تعداد دانش‌پژوهان مطالب دینی افزوده شود و افرادی که به دلیل مشکلات زمانی و مکانی به‌سادگی نمی‌توانند در جلسات آموزش‌های معارف دینی در زمینه‌های مختلف حضور یابند، به صورت مجازی از چنین آموزش‌هایی برخوردار می‌شوند. این فضا امکان ارتباط شبانه‌روزی بین استاد و شاگرد را برقرار کرده و فرآیند آموزش با سرعت بیشتری صورت می‌پذیرد.
البته باید توجه شود علیرغم نفوذ این ابزار در میان همه اقشار، هر محتوایی در اختیار اهل آن قرار گیرد، چون همه افراد ظرفیت هر مطلبی را ندارند. همانگونه که حضرت موسی(ع) با آن که پیامبر اولوالعزم بود، اما در ماجرای همراهی با حضرت خضر(ع) نشان داد که ظرفیت و تحمل دیدن و شنیدن همه‌چیز را ندارد. قرآن نیز به این موضوع اشاره دارد و خداوند باری‌تعالی در این کتاب مقدس می‌فرماید: «لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِن تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ» “از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد ناراحت و غمگینتان می‌کند ( از پیامبر ) مپرسید” (سوره مائده – آیه ۱۰۱) بر این اساس باید توجه داشت خبر و مطلبی را نقل نکنیم که امنیت فکری و روانی جامعه به هم بخورد.
همواره لازم است فعالیت‌ها و حرکات دشمنان در فضای مجازی رصد شود تا در صورت لزوم پاسخ‌های مناسب برای شبهاتی که مخالفان و معاندان ایجاد می‌کنند تهیه و قبل از آن که این دسته مطالب ذهن مخاطبان جامعه را تیره و تار نماید، منتشر گردد. البته این امر بر عهده افراد خاص و بصیری است که دانش مربوطه و امکان تحلیل سایر مطالب را دارند. در این باره قرآن می‌فرماید: «وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى(ص) أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ» “اگر اخبار جامعه به پیامبر و پیشوایان (که قدرت تشخیص کافی دارند) بازگردانده شود، مردم از ریشه‌های مسائل آگاه خواهند شد.”(سوره نساء – آیه ۸۳) (کیهان به نقل از قرائتی،۹۴)
امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهي از منکر، از مهمترین واجبات دیني بوده و از اهمیت والایی برخوردار است، تا جایي که قرآن کریم، امت اسلام را به این دلیل که امر به معروف و نهي از منکر در این دین، انجام می دهند بهترین امت معرفي کرده است: «کُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» “شما (مسلمانان) بهترین گروهی هستید که (از جانب خدا) بر مردم (جهان) پدیدار شده‌اید، (چه این که) به کار پسندیده امر می‌کنید و از کار زشت باز می‌دارید و به خدا ایمان می‌آورید.” (سوره آل عمران – آیه ۱۱۰)
همچنین در این کتاب آسمانی آمده است: «یَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَوةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ» “اى پسر من! نماز را برپا دار، و به کار پسندیده دعوت کن، و از کار ناپسند باز دار، و بر آسیبى که بر تو وارد آمده است، شکیبا باش” (سوره لقمان – آیه ۱۷)
امر به معروف و نهي از منکر، از فروعات دین و از فرایضي است که به خاطر برخي از ویژگيهایش، مایه قوام واجبات دیني خواهد بود. (آسمانی، امامیان، ۹۵، ص۱)
حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «خداوند متعال فرمان‌دادن به كارهاي پسنديده را براي اصلاح عوام و سـوق‌دادن آنها به راه رستگاري و سعادت واجب كرد. همينطور نهي از منكر و بـازداشتن از كارهاي ناپسند را واجب فرمود تا از كارهاي ناشايست و ارتكـاب معاصي كم خردان جلوگيري شود» (نهج البلاغه، حكمت ۲۴۴)
تعریف مورد اتفاق فقها از امر به معروف، عبارت است از دعوت نمودن به کارهاي نیک و شایسته، که آنها از نظر عقل و شرع و فطرت پاک، خوب و پسندیده باشد. نهي از منکر نیز عبارت است از دعوت به ترک کارهاي زشت و ناشایست، که از نظر عقل، شرع، و فطرت پاک، بد و قبیح باشد. (آسمانی، امامیان، ۹۵، ص۲)
در صورتی که بتوان فضای مجازی را به‌عنوان بازتابی از عملکردهای جهان واقعـی دانست، بدون شک امر به معروف و نهی از منکر در این فضا نیز از جمله فرایض دینی است. بـه خـاطر جهانی بودن شـبکه اینترنت، منکرات در فضای مجـازی می‌تواند در حد گسترده‌ای اتفاق افتد و منتشر شود و به مراتب دایرة شمول آن بیشتر از نوع سنتی آن است، لذا لازم است که به فریضه امر به معروف در فضای مجازی اهمیت بیشتری داده شـود. (ایزدی فرد، حسین نژاد، ۱۳۹۵)
كاربران فضاي مجازی قادرند با استفاده از ابزارهای رسانه، امر موهومي را صحيح و امر صحيح و مقبولي را موهوم جلوه دهند. منحرفان در به‌كارگيري اين ابزارها لحظه‌اي درنگ نكرده و به صورت فراگير و فراوان محتوای زشت و ناشایست و منحرف تولید می‌کنند. لازم به ذكر است، برخورد با عاملان انحرافي در فضاي اينترنتي، به دليـل فراگیری فضاي مجازي و گمنام‌بودن کاربران در غالب اوقات ممكن نيسـت. این محیط، زمينه فعاليـت در سـطح بـين‌المللـي را بـدون دخالـت مستقيم بشر فراهم آورده و کشف هويت واقعي تولیدکنندگان محتوای غیراخلاقی و منحرف در آن را، نه تنها برای مردم عادی، بلکه بـراي نيروهاي پليس و دیگر نيروهاي امنيتي نیز بسيار دشوار کرده‌است. لذا چاره‌اي نيست، جز آنكه مراتب امر به معروف و نهي از منكر در حد امكان، در اين انحرافات مجازي، صورت گيرد. (ایزدی فرد، حسین نژاد، ۱۳۹۵)
برای آن که بتوان در فضای مجازی اقدام به امر به معروف و نهی از منکر کرد لازمست تا با قابلیتها و فرهنگ حاکم بر این فضا آشنا بوده و از آنها استفاده نمود. یکي از بهترین راههاي نهي از منکر، که احتمال بیشترين تأثیر را داشته باشد، ارسال پیام بطور خصوصی برای فرستنده محتوای منکر است. باید توجه داشت چنین پیامی با ادبیات متناسب با فضاي مجازي، تهیه شود و همچنین در آن، از مفاهیم متون دیني و البته بدون نظرات و تمایلات شخصي استفاده نمود. مناسب‌ترین نوشته در چنین شرایطی آن است، که استدلالات طرح شده در آن، اولا داراي منشأ علمي باشد، ثانیاً بر اساس اصولی باشد که فرستنده محتوا بدان اعتقاد دارد، ثالثا مقایسه با سایر مطالب صورت گرفته، و در انتها پس از طرح، نتیجه‌گیري را به مخاطب واگذار نماید. بهتر است به جای زبان امر و نهي از زبان نرم، آرام، منطقي و علمي استفاده کرد، تا حداکثر تأثیرگذاري ایجاد شود و طرف مقابل احساس دوستي و خیرخواهي کند. در عین حال مناسب است، که یک حالت رودربایستي و یا تذکر را براي طرف مقابل ایجاد کرد. برخورد بد از سوي آمران و ناهیان مجازي مي‌تواند موجب شود، که فرد خلافکار، با عزم راسخ‌تر و با هویت دیگري به تولید محتواي ناصحیح بپردازد. (آسمانی، امامیان، ۹۵، ص۵)
جمع بندی
فضای مجازی علیرغم آسیب‌هایی که می‌تواند به همراه داشته باشد، خود می‌تواند به‌عنوان یک فرصت برای توسعه معارف الهی مورد استفاده قرار گیرد. این فضا ابزاری با نفوذ است که در دسترس همه و به‌ویژه جوانان قرار دارد. ابزاری کم‌هزینه، سریع، فرامرزی، جذاب و دوطرفه که چنانچه از آن بهره گرفته نشود ما را دچار ضرری جبران‌ناپذیر خواهد کرد. لذا لازم است مبلغانی ویژه و کارآزموده و آشنا با ادبیات و فرهنگ این فضا تربیت شوند تا بتوانند به‌درستی به ایفای نقش در آن بپردازند. امر به معروف و نهی از منکر از جمله فرایض دینی هستند که در این فضا به دلیل گستره حضور مطالب باطل ضرورت پیدا می‌کنند. برای آن که بتوان در فضای مجازی اقدام به امر به معروف و نهی از منکر کرد لازم است تا از قابلیتها و فرهنگ حاکم بر این فضا به نحو شایسته استفاده شود.
